Met (het) oog op morgen: Opstellen over taal, taalverandering en standaardtaal

Het nieuwe krijgen

45 Het nieuwe krijgen Soms krijg je niet bedacht wat er allemaal fout kan gaan. Deze eerste zin is niet van mij; hij stond in een brief die ik onlangs kreeg. Geen persoonlijke brief, maar een algemeen schrijven, gericht aan velen. Ik denk dat de opsteller van die brief hooguit dertig is. Een zin om lang over na te denken. Vooral wegens dat krijgen. De betekenis van het woord is door de eeuwen heen verschillende keren veranderd. Ik herinner mij dat mijn grootvader wel eens zei: Krijg jij die doos eens uit de kast. Dat bevreemdde me, toen ik zes of tien was. Krijg jij die doos eens uit de kast: het was duidelijk dat ik niets kreeg, en dat ik alleen maar even die doos voor hem moest pakken. Ik vond dat een raar gebruik van krijgen. Later ben ik het vaker tegengekomen . Het was dus niet iets uitzonderlijks van mijn grootvader. Honderd jaar geleden (mijn grootvader was van 1880) was het zelfs de meest gewone betekenis van krijgen. Top Naeff schrijft rond 1935 in een van haar boeken: ...en hij stond op om uit een valies de broodjes te krijgen. Zelf ben ik een product van de geboortegolf van na de Tweede Wereldoorlog; ik heb krijgen door oudere mensen dikwijls zo horen gebruiken, ik heb het ook veel zo gelezen, maar ik zal het nooit zelf zo zeggen. Blijkbaar ben ik net van de volgende generatie, die het niet meer zo gebruikt. De oudste betekenis van krijgen die we kennen is: ‘door inspanning verkrijgen’. Waarschijnlijk is ook krijgen in de betekenis van ‘oorlogvoeren, strijden’ (vergelijk de krijgsheer) zo ontstaan. In de loop van de negentiende en twintigste eeuw raakte de inspanning op de achtergrond. Een boek uit de kast krijgen (‘pakken’) vergde zelfs voor een zes- of tienjarige al geen grote inspanning meer. Ongeveer ter hoogte van mijn generatie, meen ik, verdween de notie van inspanning zelfs geheel. Wie nu voor zijn verjaardag een boek krijgt, hoeft daar juist helemaal niets voor te doen. Krijgen is meer en meer gaan betekenen: zo maar verwerven, zonder enige inspanning. ’t Is te zeggen, in bepaalde toepassingen. Want soms is er nog steeds enige inspanning mee gemoeid. Bijvoorbeeld in Ik krijg die vlek niet weg, of Ik krijg het niet voor elkaar, Ik krijg het niet over mijn lippen, of het akelige modieuze: Ik krijg het niet op mijn netvlies (in de betekenis van ‘Ik zie dat nog niet zo’). Intussen ondergaat krijgen weer een nieuwe verandering. Ik probeer vast te stellen wat er precies nieuw is aan de eerste zin van dit artikel. Want ook al zou ik het zelf nooit zeggen, het staat buiten kijf dat anderen het wel zo zeggen. Bijvoorbeeld in Ik krijg dat niet naar Polen gemaild. En daar is niets mis mee. Het werkwoord krijgen heeft blijkbaar een nieuwe toepassing gekregen. Ik noem het ‘het nieuwe krijgen’. Is het trouwens echt iets nieuws? Het gebruik van mijn grootvader en zijn generatie laat ik nu maar verder buiten beschouwing. Voor mij is dat voorgeschiedenis. Ik beperk me tot de situatie uit mijn jeugd (de situatie van midden twintigste eeuw), en dat noem ik ‘het oude krijgen’. Om een overzicht te hebben van de toestand, zowel van het oude krijgen als van het nieuwe krijgen, verzamel ik een flink aantal voorbeelden. Een uiterst praktisch middel daartoe blijken de twee cd-roms met alle jaargangen van Onze Taal: een massa teksten van 1932 tot en met 2000, en we laten de computer zoeken op krijg*. Dankzij het sterretje wordt niet alleen krijg gezocht, maar ook krijgt en krijgen. Inderdaad ook enkele krijgsheren en krijgshandelingen, en enkele keren krijg in de betekenis van ‘oorlog’, maar die kunnen we gemakkelijk uit onze verzameling verwijderen. Helaas telt het programma het aantal treffers niet, maar het zijn er enige duizenden. Ruim voldoende voor een overzicht van het gebruik van krijgen. Het oude krijgen Afgezien van enkele bijzondere gevallen, kunnen we alle gebruikswijzen van het oude krijgen in twee types verdelen: (a) met alleen maar een lijdend voorwerp (Ze krijgt een boek); (b) met een lijdend 47 voorwerp en tevens een bepaling van gesteldheid (Ze krijgt het in handen). Bij elk van beide types nu een kleine toelichting. Het lijdend voorwerp bij krijgen is soms heel concreet (een flesch citroensap, gestoofde leeuwerik), maar vaker niet. Er zijn ook een massa min of meer vaste verbindingen bij, zoals gelegenheid krijgen, het gevoel...