Congo in België: Koloniale cultuur in de metropool

Koloniale geschiedenis en Congo

Jan Vansina Koloniale geschiedenis en Congo Het verleden van de Congo Vrijstaat en van Belgisch Congo wordt gewoonlijk op twee verschillende manieren benaderd: vanuit het standpunt van de koloniale geschiedenis van België of vanuit dat van de geschiedenis van Congo. In het brandpunt van het eerste staan de handelingen en plannen van de kolonisatoren, en van het andere de ervaringen die de Congolezen hebben ondergaan. De meeste historici zijn vertrouwd met het verschil tussen de twee benaderingen, maar vinden dit van zeer ondergeschikt belang omdat de twee benaderingen,grotendeelsoppreciesdezelfdeinhoudzoudenteruggaan.Deze opvatting, denken wij, is fout. Het verschil tussen een koloniale geschiedenis en een geschiedenis in de koloniale periode is veel belangrijker dan men doorgaans aanneemt. Bovendien is het helemaal niet vanzelfsprekend dat de twee standpunten en de twee onderwerpen die eruit voortvloeien tenslotte dezelfde ervaren werkelijkheid omvatten. Het is wel zo dat de geschiedenis van Congo congruent is met de koloniale geschiedenis van België, maar dat deze laatste ruimer is omdat ze ook Ruanda-Urundi omvat. Of is ze enger omdat de Vrijstaat eigenlijk geen Belgische kolonie was? Dit punt is inderdaad van ondergeschikt belang, maar desalniettemin blijft het verschil tussen de twee standpunten wel van groot belang. Dat blijkt al uit de nog altijd verrassende en nu beroemde titel van Jacob Ajayi, een Afrikaans historicus van Afrika, Kolonialisme: een episode in de geschiedenis van Afrika. De titel verraste omdat hij scheen in te druisen tegen de algemene opvatting van de koloniale geschiedschrijving. 30 Voor deze school is de periode van zo’n doorslaggevend belang dat ze evenwaardig is aan de hele prekoloniale geschiedenis, en de enige nuttige achtergrond vormt voor alle studies over de postkoloniale periode, iets wat historici van Congo fel betwisten. In deze bijdrage hopen we aan te tonen dat het ontkennen of het verwaarlozen van het verschil tussen de twee benaderingen uitmondt in een onvolledige en sterk vervormde geschiedschrijving . We beginnen met te beschrijven wat er gebeurt als men alleen maar uitgaat van het koloniale standpunt. Geschiedschrijving en geschiedenissen Om de plaats en het belang te begrijpen van elk standpunt in de geschiedenis hoort eerst iets gezegd te worden over een trek die eigen is aan elke geschiedschrijving.Alle geschiedschrijving (zelfs in cijfers of grafieken uitgedrukt ) bestaat uit een ‘echt gebeurd’ verhaal, want historici kunnen alleen maar uiteenzetten en overtuigen in een vorm waarin het latere het vroegere opvolgt en waarin de ontknoping het bewijs van het argument levert. Zoals andere verhalen, vertrekt elke historische uiteenzetting van een bepaalde toestand, betreft een stel spelers die personen of abstracte begrippen kunnen zijn, ontwikkelt een intrige of onderwerp over een stel opeenvolgende episodes, en komt tot een ontknoping.Verschillende ‘geschiedenissen’ gaan over verschillende onderwerpen, andere episodes en soms andere spelers. Meestal overlappen verschillende historische verhalen elkaar gedeeltelijk, zodat wat wij geschiedenis in de zin van het door ons gekende en begrepen verleden noemen, bestaat uit min of meer overlappende verhalen die volgens het onderzochte onderwerp in reeksen kunnen gerangschikt worden, zoals bijvoorbeeld de koloniale geschiedenis van België of de geschiedenis van Kongo. Tot grote verrassing van de niet-historicus (en sommige historici!) bestaan er dus veelvoudige geschiedenissen en niet één enkele geschiedenis , hoewel het verleden wel uit één enkel stel gebeurtenissen bestaat. Een historisch standpunt komt dan overeen met het vertrekpunt van elk verhaal. Het onderwerp van de koloniale geschiedenis van België in Congo zijn de plannen, beslissingen en handelingen van de Belgische hoofdspelers in Centraal Afrika, en de gebeurtenissen en toestanden die er uit voortvloeien . Koloniale geschiedschrijving bestaat dan ook uit de overlappende verhalen die betrekking hebben op deze handelingen en hun gevolgen. 31 Koloniale geschiedenis Het gemeenschappelijke uitgangspunt van alle verhalen die in de koloniale reeks samen horen is de studie van de ongelijke verhouding tussen buitenlandse kolonisatoren en inboorlingen in de tijd van het Belgisch beheer in Centraal Afrika, vanuit het standpunt van de kolonisatoren. Het verklaart de toestanden en gebeurtenissen van die tijd door het actieve ingrijpen van de kolonisatoren en legt de klemtoon op hun ervaringen. Uit de keuze van dit uitgangspunt zelf volgen een aantal ‘vanzelfsprekende’ verdere stellingen die elk van de verhalen in deze reeks kenmerken. De onmiddellijke gevolgen van deze positionering zijn de volgende. De hoofdspelers in de geschiedschrijving zijn de Belgische leiders die plannen en handelen, in de eerste plaats koning Leopold II en zijn opvolgers, de ministers van kolonieën bijgestaan door de leiders van de grootste bedrijven en van de missiecongregaties in Congo. Dan volgen...