De levenskracht der bevolking: Sociale en demografische kwesties in de Lage Landen tijdens het interbellum

Tussen crisis en verzuiling:regionale verschillen in vruchtbaarheidin Nederland tijdens het interbellum

109 tussen crisis en verzuiling: regionale verschillen in vruchtbaarheid in nederland tijdens het interbellum hans knippenberg en sjoerd de vos Universiteit van Amsterdam Pacificatie al bleef nederland neutraal tijdens de eerste Wereldoorlog en wist het de verschrikkingen daarvan buiten haar grenzen te houden, binnen die grenzen was er wel degelijk sprake van strijd, zij het van niet-gewelddadige aard. Wij doelen hier op de twee maatschappelijke strijdpunten, die het land in het laatste kwart van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw in zijn greep hadden: de schoolstrijd en de strijd om het algemeen kiesrecht. een jaar voordat de eerste Wereldoorlog zijn einde vond, werden ook deze strijdpunten beslecht in wat als de Pacificatie van 1917 de geschiedenis in zou gaan. De in een nieuwe grondwet vastgelegde oplossingen kwamen tot stand in een soort package deal tussen de rechtse en linkse partijen in het parlement. confessioneel rechts kreeg zijn financiële gelijkstelling van openbaar en (confessioneel) bijzonder lager onderwijs, socialisten en links-liberalen kregen hun algemeen kiesrecht, eerst alleen voor mannen en een paar jaar later ook voor vrouwen. De context van de wereldoorlog heeft het gevoel van urgentie in het aandragen van oplossingen voor deze binnenlandse strijdpunten zeker versterkt, maar was anderzijds niet doorslaggevend: al vóór het uitbreken van de oorlog waren de twee staatscommissies ingesteld, die oplossingen voor genoemde kwesties moesten aandragen (lijphart, 1976: 116). Deze pacificatie markeert het begin van een lange periode van politieke stabiliteit die tot in de jaren zestig van de vorige eeuw zou voortduren. Paradoxaal genoeg was deze politieke stabiliteit gebaseerd op een sterke mate van maatschappelijke segregatie, die later als de verzuiling van de nederlandse samenleving aangeduid zou worden: de opdeling in roomskatholieke , orthodox-protestantse, socialistische en liberale bevolkingsgroepen met hun eigen subculturen en organisaties, waaronder eigen politieke partijen. aangezien geen van deze bevolkingsgroepen getalsmatig de meerderheid van de KOK_opmaak_23022010.indd 109 3/03/10 16:16 Hans Knippenberg en Sjoerd de Vos 110 nederlandse samenleving vertegenwoordigde, was het noodzakelijk samen te werken en compromissen te sluiten teneinde het land te besturen. Door zulks te doen, bereikten de politieke elites van de zuilen de politieke stabiliteit, die zo kenmerkend was voor deze periode en die door de nederlands-amerikaanse politicoloog lijphart als consociational democracy of pacificatie-democratie zou worden aangeduid (lijphart, 1976). op demografisch terrein deden zich in dezelfde periode twee opvallende verschijnselen voor: de reeds in het laatste kwart van de negentiende eeuw ingezette vruchtbaarheidsdaling vertraagde en de regionale verschillen in vruchtbaarheid namen toe. in deze bijdrage zullen we proberen aan te tonen dat deze demografische ontwikkelingen niet los gezien kunnen worden van de geschetste politiek-maatschappelijke ontwikkelingen. als gevolg van de vertraagde vruchtbaarheidsdaling bekleedde nederland in feite een uitzonderingspositie in de ‘Nordwestgruppe’ van europese landen die in de klassieke studie van Mackenroth (1953: 123-130) geacht werden ongeveer dezelfde demografische ontwikkeling door te maken. tabel 1 met de geboortecijfers van deze landen in 1925/1929 kan dat illustreren. 1925-29 belgië 18,9 Denemarken 19,8 Duitsland 19,7 nederland 23,4 noorwegen 18,5 oostenrijk 18,4 verenigd koninkrijk 17,5 Zweden 16,3 Zwitserland 17,8 tabel 1: Geboortecijfers der landen van de Europese ‘Nordwestgruppe’ in 1925-1929 Bron: Buissink, 1970: 4 verder betekende de vertraagde vruchtbaarheidsdaling bij een tegelijkertijd sterk dalend sterfteniveau een relatief sterke toename van de bevolking, zoals een vergelijking met belgië laat zien (Figuur 1). liep de bevolkingsgroei in nederland en belgië tot circa 1875 vrijwel gelijk op, daarna groeide de nederlandse bevolking sneller; vooral na 1915 neemt dit verschil in groeitempo steeds grotere vormen aan. Deze snelle bevolkingsgroei was overigens mede KOK_opmaak_23022010.indd 110 3/03/10 16:16 Tussen crisis en verzuiling 111 te danken aan een relatief snelle daling van de (zuigelingen)sterfte (hofstee, 1981: 52). als gevolg daarvan passeerde nederland, dat gedurende de gehele negentiende eeuw een aanzienlijk kleinere bevolking had gekend, in het begin van de jaren dertig zijn zuidelijke buur in bevolkingsomvang en had het land in 1947 al 1,1 miljoen meer inwoners, een verschil dat daarna nog aanzienlijk groter zou worden (zie voor belgië verder lesthaeghe, 1977). Figuur 1: De groei van de bevolking van Nederland en België 1815-1970 in indexcijfers (1815=100). Bronnen: Hofstee 1978 en 1981; Lesthaeghe 1977 De toename van de regionale verschillen in vruchtbaarheid laat zich goed illustreren door provinciale cijfers omtrent het aantal levendgeborenen per 1.000 gehuwde vrouwen van 15-45 jaar (zietabel 2...