Doodgewone woorden: NS-taal en de Shoah

Hoofdstuk 2

233 Hoofdstuk 2 Codetaal of semantische entropie – een overzicht van de onderzoeksresultaten Historici houden vol dat het gehanteerde NS-idioom een taalscherm was waarachter nationaalsocialistische denkers en uitvoerders hun concrete plannen was hielden. Dit zou betekenen dat vooreerst in de hogere naziechelons een beleidslijn werd uitgetekend, die vervolgens naar de lagere niveaus werd doorgegeven. Die interne communicatie moet in duidelijk verstaanbare taal hebben plaatsgevonden, terwijl ze in het publieke vertoog door eufemismen werd verbloemd. Taal is in die optiek niet performatief – ze is geen ‘actor’ die het denken en handelen van de spreker(s) stuurt en op die manier nieuwe realiteiten vormgeeft. In deze studie wordt de stelling verdedigd dat semantische entropie zowel het private als het publieke discours tekende, dat het de spreker(s) toeliet realiteiten en opvattingen bewust tussen haakjes te plaatsen waardoor die werkelijkheid niet meer als dusdanig (h)erkend hoefde te worden en dat het NS-discours sterk uiteenlopende interpretaties toeliet die op hun beurt aan de basis lagen van in tijd en ruimte gespreide, maar naar elkaar toe evoluerende initiatieven. Door de selectie van een omvangrijk corpus was het mogelijk die hypothese de toetsen aan de ons overgeleverde historische bronen. In totaal kwamen 403 documenten voor een taalanalyse in aanmerking, waarvan 228 interne nota’s, besprekingen en richtlijnen, 166 toespraken, 4 essays, 3 dagboeken, 1 dienstkalender en 1 semiwetenschappelijk werk. Daarin troffen we voor de periode 1922 tot 1945 1294 verwijzingen naar de door ons geselecteerde begrippen aan. doodgewone_woorden_26052010.indd 233 26/05/10 10:22 234 Deel 3 - Het NS-discours en de ontwikkeling van de Shoah 1921 1922 1932 1933 1934 1935 1936 1937 Abschieben 1 Abwandern 1 3 1 9 Ansiedeln 1 3 Ausmerzen 1 Ausrotten 2 5 3 2 3 Ausschalten Aussiedeln Austreiben Auswandern 11 1 56 101 Beseitigen 1 3 Einwandern 23 Emigrieren Endziel 1 1 Entfernen 1 6 Erledigen 1 Ermorden Erschiessen 3 Evakuieren Exekutieren (End/lösung der) Judenfrage 2 9 29 Liquidieren Rückwandern 2 2 Überseewandern 2 1 Umsiedeln Vernichten 1 2 5 1 3 2 Verschieben Weiterwandern Zerstören 1 1 1 6 Zuwandern Totaal 4 1 10 11 19 20 71 178 # eufemismen 3 1 5 3 6 7 7 11 doodgewone_woorden_26052010.indd 234 26/05/10 10:22 235 Codetaal of semantische entropie 1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944 Totaal Abschieben 9 11 37 2 1 61 Abwandern 13 3 1 3 34 Ansiedeln 4 Ausmerzen 2 1 4 Ausrotten 1 2 4 7 7 7 43 Ausschalten 1 1 1 3 Aussiedeln 2 1 16 22 6 47 Austreiben 1 1 2 Auswandern 103 4 6 13 29 1 4 329 Beseitigen 6 1 13 4 4 3 35 Einwandern 18 2 43 Emigrieren 1 1 Endziel 4 2 1 9 Entfernen 1 1 2 4 4 2 21 Erledigen 9 1 1 12 Ermorden 1 1 Erschiessen 93 16 29 3 144 Evakuieren 10 15 53 6 6 90 Exekutieren 2 28 3 3 36 (End/lösung der) Judenfrage 4 1 6 51 65 28 16 211 Liquidieren 3 20 3 26 Rückwandern 1 5 Überseewandern 3 Umsiedeln 3 16 26 15 11 71 Vernichten 2 10 8 10 2 46 Verschieben 1 1 Weiterwandern 1 1 Zerstören 1 10 Zuwandern 1 1 Totaal 151 19 63 319 273 111 44 1294 # eufemismen 11 8 15 19 18 14 9 29 Tabel 1-2. Verwijzingen naar termen met een genocidaal potentieel in de onderzochte NS-subgroepen (1921-1944) doodgewone_woorden_26052010.indd 235 26/05/10 10:22 236 Deel 3 - Het NS-discours en de ontwikkeling van de Shoah Indien er sprake was van een codetaal dan had na 1941 een consensus moeten groeien over het begrip waarmee de genocide onder Geheimnisträger ter sprake werd gebracht. Maar dat is niet wat de onderzoeksgegevens laten zien. In absolute cijfers neemt het aantal eufemismen na 1941 weliswaar lichtjes af, maar in 1942 worden er nog steeds 18 verschillende termen gebruikt die naar de Shoah kunnen verwijzen, en het daaropvolgende jaar nog altijd 14. Van een consensus over een sleutelbegrip is dus geen sprake. Van 1940 tot en met 1944 blijft de variatie in eufemismen groter dan in het jaar voor de oorlog (1939). In procenten uitgedrukt vertegenwoordigt het jaar 1941 24,65 %, het jaar 1942 21,10 % en het jaar 1943 8,58 % van het totale aantal verwijzingen. De procentuele afname van het aantal verwijzingen zou zich...