Arech kak'asi'k le Abiayala rajawaxik ne kakam le Americas: Utzukuxik jun ajwaralikil winaq chi kab'e chi naj

Maj rajawaxik utaik arech ojtzoqopitalik.

—EJÉRCITO ZAPATISTA DE LIBERACIÓN NACIONAL

CHE LE SIK'IL WUJ chi na retamam taj le tzij Abiayala,¹ wa petinaq ne lo chirij le B'antajikil le Tinamit Guna, jun amaq'il ub'inam Guna Yala (on le kulewal le e Guna), ub'ina'am ne chi San Blas, are ne le kamik are Panamá.² Abiayala pa le tzij Guna are kub'ij "Raxalaj uwachulew" on "kolo uwachulew" (Aiban Wuagua, uxaq 342) Jas ne kub'ij le b'antajikil Guna, we chanim ri e q'axinaq kajib' tas le ub'inb'al le uwinaqirik uloq le Qanan Uwachulew, ya'om jalajoj kib'i le tas. Le nab'e tas are ub'i' Gwalagunyala. Pa we tas ri, are taq xtikitaj le Uwachulew, xpe ne chikij nimaq taq salk'um. Le ukab', Dagargunyala, are ne xilitaj le kichichem, yab'ilal, xuquje' le xib'n ib' chi kopan pa q'equ'mal. Pa le urox tas, Dinguayala, le Qanan Uwachulew xya' k'axk'olil che ruk q'aq', Chanim ri, oj k'o pa le ukaj tas: Abiayala, le Uwachulew kolom, cha'm, ajawmatal rumal Baba y Nana" (Aiban Wuagua, uxaq 342). Abiayala are b'iaj chi le winaq Guna ka kikojo' arech ka kib'inaaj pa we q'ij kamik, ronojel le uwachulew Americano ub'ina'am. Wa we jun tzij ri nim rij xuq'atej are taq le Aymara k'amolb'e, Takir Mamani,jun ne chike le xe tikow le komon ajwaralik taq winaq Tupaj Katari pa Bolivia, xopan ne Panamá, are taq xuta ri k'axk'ol chi ki xo'l taq le k'amolbe Guna ruk' ri jun achi aj imox ulew Thomás M. Moody, are ne are par i junab' 1977 xuloq' le jun peraj ulew k'o pa ja' Pidertupi je la pa Guna Yala, are taq are xu majij u kojik le byejanel taq winaq chila'. Moody, are ne pa ri junab' 1977 uloq'om chik le ulew k'o pa ja' Pidertupi pa le komon Guna Yala, chi ri k'ut ri are' xumajij uyitz'ik le ka'yinem pa le ulewal. Moody ruk' ri na xu ya'o ta b'e chi ke le Guna chi ka kichapo le kar chusutinb'al le ulew pa ja', ruk ri xyakataj eyewal chi kixo'l ri winaqilal ruk' ri q'anapur.

Rumal k'u ri ri Guna "Xki ta'o ri uq'atow tzij ri nima k'amol b'e rech le Amaq' (Omar Torrijos Herrera) arche kuchup uwach ri ka'yinem rech ri Moody xuquje' arech katob'an chu kojik taq ja warb'al kech ka'yinelab' chakunsam kumal le Gunas" (Pereiro y otros, uxaq, 82). Are taq man xta'ox ta kitzij ri ajwaralik taq Winaq, jujun taq ab'omab' Guna xkb'an k'axk'olil che ri Moody ruk'oj ri ja warb'al xuquje' ri ujukub', xe'ki kamisaj keb' chajinelab'. Ri Moody xu to' rib' pa le Ula' ja rech le utinamit, xu' suju ri e Gunas chi e itez taq Winaq chi kakaj kaki maj le tinamit, kaki k'is pa ki wi' le "Yankis". Ri jun tzijol ri xq'axax pa taq taq le tzijolil wuj xuquje le k'utwachib'al rech Panamá. Chuk'isb'al ne, le Guna xech'akanik are taq xki chako jun sujunik xkib'ano chirij ri Moody, xa che uto'ik ri kulewal xuquje' ri ralajil, rumal k'ut ri mus xb'ek xu ya' kan Guna Yala. Le ulew Pidertupi xq'ax pa kiq'ab' le k'amol taq b'e Guna (CGK)³.

Rumal chi xuta ri ch'aojinem xuquje ri kojow chuq'ab' chu riqik ri ralajil rulewal pa le GHuna Yala, ri Mamani xu riq rib' kuk' ri "Sayas" on ri k'amol taq b'e Guna pa le ulewal Ustupu. Chi la xki b'ix che: "Konojel are ka ki kojo ri b'iaj America che le setel ulew, oj puch quk'am le...