Over grenzen en generaties heen: Lessen voor de eenentwintigste eeuw

De Latijns-Amerikaanse film in de context van globalisering

de latijns-amerikaanse film in de context van globalisering 223 De Latijns-Amerikaanse film in de context van globalisering Nadia Lie gloBAlisering en de trAnsnAtionAle wending Globalisering is een proces dat, naargelang je het definieert, al eeuwenlang aan de gang is, of juist nog maar heel kort. In het eerste geval begint globalisering zo ongeveer in de zestiende eeuw, met de periode van de ontdekkingsreizen , die mensen uit verschillende continenten met elkaar in contact bracht, en een vorm van wereldhandel deed ontstaan die er in de huidige tijd alleen nog maar intensiever op is geworden. In het tweede geval wordt globalisering gekenmerkt door een aantal radicale veranderingen in onze leefwereld, die maken dat onze traditionele beleving van tijd en ruimte – vooral sinds de jaren negentig van de vorige eeuw – grondig is gewijzigd: de val van de Berlijnse Muur, de wereldwijde verspreiding van de vrijemarkteconomie, de steeds snellere verplaatsingen en de opkomst van nieuwe communicatietechnologieën, waaronder het internet. Meer bepaald lijkt het begrip ‘ruimte’ steeds minder impact te hebben op onze dagelijkse beleving van de wereld, zodat we soms de indruk krijgen in een Globaal Nu te leven. Een manier om de twee visies te verbinden is stellen dat globalisering inderdaad een proces is dat eeuwen geleden begon, maar tegenwoordig in een versnelde fase zit, waardoor traditionele kenmer- 224 nadia lie ken van globalisering (culturele vermenging, verkleining van afstanden, wereldeconomie) nog meer op de voorgrond getreden zijn. In het bredere debat over globalisering overwegen politieke en economische visies op het fenomeen. De relatie met de culturele sfeer wordt daarbij vaak uit het oog verloren, of snel teruggebracht tot een soort wereldwijde amerikanisering. In de cultuurwetenschappen is er echter ook in toenemende mate aandacht voor globalisering. Een belangrijke bijdrage in dit verband vormde het boek Modernity at Large (1996) van Arjun Appadurai. In dit boek stelt Appadurai de huidige cultuur voor als onderhevig aan een permanente stroming of ‘global flow’, waarbinnen hij vijf dimensies onderscheidt, die hij respectievelijk ‘ethnoscapes’, ‘mediascapes’, ‘finanscapes ’, ‘technoscapes’ en ‘ideoscapes’ noemt. Zoals het suffix ‘ –scape’ aangeeft , stelt Appadurai deze dimensies voor als landschappen, omdat ze een grote verscheidenheid aan vormen vertonen, en niet afgebakend kunnen worden door traditionele landsgrenzen. Een belangrijke gedachte in zijn werk is, dat deze landschappen niet zomaar met elkaar samenvallen, maar een zekere autonomie ten aanzien van elkaar bewaren of, in zijn bewoordingen , ‘disjunct’ zijn. Globalisering op cultureel vlak valt daarom voor Appadurai niet samen met ‘amerikanisering’ – een begrip dat eerder aan het concept ‘cultureel imperialisme’ doet denken. Anders dan het vroegere denkkader van het cultureel imperialisme, dat berustte op een centrumperiferiemodel , kenmerkt globalisering zich op cultureel vlak door een zekere onvoorspelbaarheid, die in de praktijk wel tot eenvormigheid kan leiden, maar dit niet per se beoogt. Zo kan een effect van globalisering op cultuur er precies in bestaan dat lokale identiteiten zich sterker dan vroeger gaan manifesteren, in plaats van zomaar baan te ruimen voor één dominante cultuur. Het idee van anonieme en discontinue landschappen die al stromend de wereldcultuur bepalen, heeft natuurlijk ook voor reactie gezorgd. Zijn er dan geen buffers meer voor deze stromingen? Hoe zit het precies met het statuut van de natiestaat in deze context? Laat deze zich zomaar ‘overstromen ’? Na een periode waarin de mening overheerste dat de natiestaat min of meer had afgedaan en zou plaatsmaken voor een ‘postnationale’ wereld (naar de term van Jürgen Habermas) bestaat er momenteel een vrij brede consensus over het feit dat de natiestaat wel zal standhouden, maar zich zal herpositioneren en herdefiniëren. Deze meer recente visie wordt vooral verbonden met de term ‘transnationaliteit’, omdat dit woord – meer dan ‘globalisering’ – het idee van de natie behoudt, maar het tegelijk overstijgt. de latijns-amerikaanse film in de context van globalisering 225 De zogenaamde ‘transnational turn’ die zich momenteel voltrekt in de cultuurwetenschappen houdt dan ook in de eerste plaats een problematisering en overdenking van het begrip ‘nationale identiteit’ in binnen een context waarin nationale grenzen weliswaar niet verdwenen zijn, maar toch veel poreuzer zijn gebleken dan voorheen. Een ander gevolg van de transnationale wending binnen de cultuurwetenschappen is een hernieuwde aandacht voor de dimensies van plaats en ruimte, zodanig zelfs dat men al een tijdje niet alleen van een ‘transnational’, maar ook van een ‘spatial turn’ in de cultuurwetenschappen gewaagt. Op cultureel vlak kun je immers stellen dat globalisering een nieuwe verhouding tussen cultuur en plaats veronderstelt, en zelfs de mogelijkheid dat cultuur niet langer met een specifieke...