-
Toerekeningsvatbaarheid, symbolisch herstel en moreel toeval
- Leuven University Press
- Chapter
- Additional Information
toerekeningsvatbaarheid, symbolisch herstel en moreel toeval 219 Toerekeningsvatbaarheid, symbolisch herstel en moreel toeval Arnold Burms Het is vooral naar aanleiding van de huidige media-aandacht rond bepaalde misdaadprocessen dat veel mensen zich wel eens afvragen wat nu uiteindelijk de criteria zijn om uit te maken of iemand al dan niet toerekeningsvatbaar is. Van sommige individuen lijkt het evident dat ze niet toerekeningsvatbaar zijn (of het niet waren op het moment dat ze hun daad stelden ). Met betrekking tot anderen lijkt er geen speciale reden te zijn om aan hun toerekeningsvatbaarheid te twijfelen. Maar daartussen bevindt zich een ruime grijze zone van twijfelgevallen waarover onzekerheid bestaat en waar de vraag naar betrouwbare criteria zich speciaal opdringt. Wanneer het beroep dat men binnen die context doet op psychiatrische experts tot tegenstrijdige conclusies leidt, komt het problematisch karakter van de toekenning van verantwoordelijkheid bijzonder sterk op de voorgrond. Bepaalde concrete gevallen geven dus aanleiding tot een bezorgdheid omtrentdevraagwanneermensenverantwoordelijkkunnenwordengesteld voor hun daden. Het zijn echter niet alleen verwarrende concrete gevallen die twijfel doen ontstaan. Als men gelooft in de stelling dat mensen in alles wat zij doen gedetermineerd zijn, lijkt men tot de conclusie te moeten komen dat nooit iemand de mogelijkheid had om anders te handelen dan hij in feite gedaan heeft en dat niemand het dus ooit verdient veroordeeld of gestraft te worden. De onzekerheid heeft dan niet langer betrekking op de vraag of één of ander individu toerekeningsvatbaar is en verantwoordelijk kan worden geacht, maar wel op de vraag of iemand ooit verantwoordelijk kan worden geacht voor de daad die hij stelt. Het filosofisch debat over het determinisme is zeer oud, maar het wordt de laatste jaren nieuw leven ingeblazen onder meer door bepaalde ontwikkelingen van de neurowetenschappen . Sommige beoefenaars van deze wetenschappen menen uit hun bevindingen te kunnen afleiden dat de vrije wil een illusie is. De discussie over dit probleem van determinisme en verantwoordelijkheid is complex en heeft een immense hoeveelheid van argumenten en tegenargumenten opgeleverd. Ik zal geen poging ondernemen om hiervan een overzicht te geven. In wat volgt wil ik wel de aandacht vestigen op een positie die erg interessant is en naar mijn mening het meest bevredigende antwoord bevat op het probleem van determinisme en verantwoordelijkheid: het is de opvatting van de Britse filosoof Peter Strawson. De argumentatie van Strawson heeft betrekking op het probleem van determinisme en verantwoordelijkheid en dus op de algemene vraag of het hoe dan ook ooit zin heeft mensen voor hun daden moreel verantwoordelijk te stellen. Strawsons opvatting, die ik in de volgende sectie meer in detail zal uiteenzetten, houdt in dat er geen conflict is tussen determinisme en de toekenning van morele verantwoordelijkheid en dat het dus in het algemeen wél zin heeft mensen moreel verantwoordelijk te stellen. Wat hij over die algemene kwestie zegt heeft echter ook implicaties voor het andere probleem dat ons hier bezighoudt, namelijk voor de vraag op grond van welke criteria we een onderscheid kunnen maken tussen toerekeningsvatbare en ontoerekeningsvatbare individuen. determinisme, wetenscHaPPeliJke obJectiVerinG en reactieVe attitUdes Het is bekend dat mensen ten gevolge van een hersenbeschadiging soms een diepgaande verandering van hun persoonlijkheid ondergaan. Veronderstel dat A door een beschadiging van de prefrontale hersenschors sterk impulsief begint te handelen en voortdurend agressief reageert. Wanneer we weten wat er met A gebeurd is en wanneer we menen te weten dat het de prefrontale hersenschors is die agressieve impulsen reguleert, zullen we weinig geneigd zijn A moreel te veroordelen voor zijn impulsief of agressief gedrag. We zullen zeggen dat A’s gedrag gedetermineerd is door zijn hersenletsel en dat hij niet verantwoordelijk is voor wat hij doet. Een dergelijk gegeven kan een vermoeden doen ontstaan. We beginnen hierdoor te ver- [44.222.149.13] Project MUSE (2024-03-19 14:06 GMT) toerekeningsvatbaarheid, symbolisch herstel en moreel toeval 221 moeden dat we misschien helemaal niet meer geneigd zouden zijn mensen verantwoordelijk te stellen, indien we over de werking van de hersenen veel meer zouden weten: we zouden dan misschien inzien dat de redenen die we hebben om A niet moreel te veroordelen uiteindelijk dezelfde redenen zijn waarom we niemand nog verantwoordelijk mogen achten. Veel filosofen hebben geprobeerd om aan te tonen dat de mens niet volledig gedetermineerd is en dus wel degelijk verantwoordelijk kan worden gesteld. Strawsons benadering is van geheel andere aard. Hij verdedigt de stelling dat de zin van de toekenning van verantwoordelijkheid helemaal niet kan afhangen van de vraag of het determinisme al dan niet waar is. Hij gelooft dus niet dat...