Haven in de branding: De economische ontwikkeling van de Antwerpse haven vanaf 1900

Hoofdstuk 1. Technologische en organisatorische innovaties: de havenindustrialisatie

havenindustrialisatie 299 Hoofdstuk 1 Technologische en organisatorische innovaties: de havenindustrialisatie De technologische en organisatorische innovaties komen als eerste determinant aan bod. Het aantal innovaties dat de havens diep trof en ingrijpend veranderde, is legio. De introductie en verspreiding van stoomkracht bracht voor de havens grote veranderingen met zich. Ook aan de organisatorische kant wijzigde de scheepvaartwereld zich hierdoor zo ingrijpend dat de havens zich voortdurend dienden aan te passen. Een andere ingrijpende evolutie was de moderne havenindustrialisatie. Hier wordt duidelijk hoe exogene, organisatorische veranderingen de havenontwikkeling determineren en de trafiekontwikkeling beïnvloeden. Bij de havenindustrialisatie gaat het om een bijzonder interessante en specifieke trend – in tegenstelling tot bijvoorbeeld de stoomschepen – gezien de technologie hier op de tweede plaats komt. Dat er relatief weinig historisch onderzoek aan dit onderwerp gewijd werd, is een reden te meer om de havenindustrialisatie in deze studie als sleuteldeterminant verder te bestuderen. Het begrip ‘havenindustrialisering’ kan betrekking hebben op de overgang van artisanale naar industriële bedrijvigheid binnen de haven of op een integratie van industriële vestigingen in de havenzone.641 Winkelmans interpreteert de integratie van industriële vestigingen in de havenzone als „„ het opnemen van typische traditionele of historisch-havengebonden havenindustrialisatie in het havengebied of „„ het uitbouwen van niet-havengebonden of moderne havenindustrie in de haven.642 641. WINKELMANS, De moderne havenindustrialisatie, 3. 642. WINKELMANS, De moderne havenindustrialisatie, 3. ANGENOT, L.H.J., Factoren bij de industrialisatie van zeehavens, Leiden, 1938, deel II-6, 3-4. De aanwezigheid van industrie in een haven wijst niet meteen op een causale band tussen industrie en haven. Andere 300 Bij de historisch-havengebonden havenindustrie gaat het om voedingsindustrie ën643 , tabakverwerkende nijverheid644 , alcoholstokerijen645 , houtnijverheid , cementfabrieken… Deze traditionele havenindustrieën hadden zich meestal in de loop van de negentiende eeuw geleidelijk in de omgeving van de haven van Antwerpen gevestigd omdat ze er de nodige overzeese grondstoffen konden betrekken. Deze industrie rekende met andere woorden op de transport- en commerciële functie van de zeehaven. Ze had een beperkte omvang en oriënteerde zich hoofdzakelijk op de plaatselijke markt.646 Dergelijke industrieën manifesteerden zich eveneens in andere havensteden. De zwakke industriële basis van Antwerpen wordt in de literatuur zelfs expliciet als essentieel kenmerk van een havenstad vermeld.647 De moderne havenindustrialisatie onderscheidt zich van de traditionele havenindustrie doordat vrij bruuske structurele veranderingen in lokalisatie , productie en transport aan de oorsprong van deze havenindustrialisatie lagen. Deze veranderingen noopten traditioneel niet-havengebonden industrie ën zoals de staalindustrie, de petroleumraffinaderijen en de chemische nijverheid ertoe zich massaal in de haven te gaan vestigen. De complexvorauteurs vermelden de aanwezigheid van een grote stad met vele arbeidskrachten of diep water of de deelname van de industrie aan de overslag als doorslaggevende lokalisatiefactor. LASPEYRES, R., Rotterdam und das Ruhrgebiet, Marburg, 1969, 79. (Marburger Geographische Schriften Heft 41). PUYLAERT, L., Evolutie van de industriële factoren die in aanmerking komen voor vestiging in de zeehavens, in: GERV, Elementen voor een havenbeleid, 353355 . ENGELHARD, E., Seehäfen als Industriestandorte, in: JOLMES, Seewirtschaft, 415-421. 643. zoals rijstpellerijen, suikernijverheid, zoutziederijen, azijnbrouwers, olieslagerijen, maalderijen, cichoreibranderijen, mosterdfabrieken, industriële bakkerijen, margarinenijverheid , biscuitfabrieken…LANDUYT, G., De voedingsnijverheid, in: BAETENS, Industri- ële revoluties, 87-104. THIJS, A.K.L., De geschiedenis van de suikernijverheid te Antwerpen (16de -19de eeuw), in: Bijdragen tot de geschiedenis, LXII (1979), 23-50. 644. VAN POTTELBERGHE, M., De tabakverwerkende nijverheid, in: BAETENS, Industriële revoluties, 223-234. 645. BAETENS, R., Bierbrouwerijen en stokerijen, in: BAETENS, Industriële revoluties , 105-120. 646. VAN ISACKER, Antwerpen, twaalf eeuwen geschiedenis en cultuur, 309-313. De Brabander, Na-kaarten, 103. DELBEKE, A quantitative economic history of Antwerp. GREEFS, S., De industrialisatie van Antwerpen (1865-1930), 1981 (Onuitgegeven licentiaatsverhandeling K.U.Leuven). Na de Tweede Wereldoorlog bleken echter heel wat van deze bedrijven, die ondertussen het havengebied hadden geruild voor een betere locatie in de Antwerpse Kempen, op nationaal vlak toonaangevend te worden. SAS, B., Aandacht voor een verwaarloosde regionale nijverheid. De ontwikkeling van de voedings- en genotsmiddelenindustrie in de provincie Antwerpen in de twintigste eeuw: geschiedenis en geregistreerde bedrijfsarchieven, in: Bijdragen tot de geschiedenis, LXXXII-1-2 (1999), 95-122. 647. Hoyle, B.S., Pinder, D.A., eds., Cityport industrialisation and regional development . Spatial analysis and planning strategies, Oxford, 1981. Hoyle, B.S., Pinder, D.A., eds., European port cities in transition, New York, 1992. Specifiek voor Antwerpen kunnen we verder ook nog melding maken van de aanwezigheid van een buitengewoon sterke diamantindustrie en een eerder zwakke scheepsbouwsector. Als karakteristiek Antwerps worden eveneens de in 1882 opgerichte Bell Telephone...