Met (het) oog op morgen: Opstellen over taal, taalverandering en standaardtaal

De zorgdraag-verandering

58 De zorgdraag-verandering Meer dan vijftien jaar geleden schreef Jan Wolkers in NRC/Handelsblad de volgende zin:| het bleke oprechte wezentje dat achter de schermen met bovenmenselijke toewijding ervoor zorg draagt dat alles toch weer in het gerede raakt (NRC/Handelsblad 17 april 1992). Het stuk ging over Olivier B. Bommel, en in het bleke wezentje herkennenwezondermoeitezijntrouwevriendTomPoes .Dezinwasme opgevallen, en ik heb die genoteerd. Wie wat bewaart, die heeft wat. Een opvallende zin, die zin van Wolkers. Ik zou dat zelf nooit zo zeggen. Ik zou zeggen:| het bleke oprechte wezentje dat (...) er zorg voor draagt dat (...). Ikweetnietwatdemeestemensenzoudenzeggen:ervoorzorgdraagt, of er zorg voor draagt. Maar er is ten minste één persoon die het ene zegt, en ten minste één die het andere zegt. Ik kan me trouwens ook wel voorstellen dat menigeen twijfelt tussen het een en het ander. De achtergrond van zo’n situatie (de een zegt dit, de ander dat, en er zijn er die twijfelen) is niet zelden een taalverandering in actie. Als dat klopt, wat is dan de oudere, en wat is de jongere volgorde? En waar komt die verandering door? Wat verandert er precies? De gewone volgorde Wolkers is een beetje ouder dan ik. Vertoont zijn zin de oudere volgorde ? Anderzijds, ik heb beroepshalve vast meer oudere boeken gelezen dan hij. Nog afgezien van mijn natuurlijk en aangeboren 59 conservatisme. Nee, zo komen we er niet uit. We zullen de kwestie wat systematischer moeten aanpakken. Waar staat in andere gevallen een zinsdeel als ervoor, erop, ernaar, enzovoort?Datisnietzondermeertezeggen.Hethangtafvandefunctie die het in de zin vervult. Met name zijn er twee functies te onderscheiden : (a) als het voorzetselvoorwerp is; (b) als het afhangt van een zelfstandig naamwoord. Allebei verdienen ze een beetje toelichting. (a) We noemen iets een voorzetselvoorwerp als het hoort bij een werkwoord met vast voorzetsel: waarschuwen (voor), wachten (op), kijken (naar). Dan staat zo’n woordje ver naar achteren in de zin, vlak voor het werkwoord:| omdat ze ervoor waarschuwde;| dat ze erop wacht;| terwijl ze ernaar keken. Woordjes als ervoor, erop en ernaar kunnen ook gesplitst worden. Het eerste stuk staat dan wat meer naar voren. Maar het tweede stuk behoudt zijn plaats vlak voor het werkwoord:| omdat ze er vorige week voor waarschuwde;| dat ze er ondanks alle protesten op wacht;| terwijl ze er de hele middag op de bank uitgestrekt naar keken. Dat is blijkbaar de gewone volgorde als het om een voorzetselvoorwerp gaat. (b) Wanneer woordjes als ervoor, erop en ernaar niet afhangen van een werkwoord maar van een zelfstandig naamwoord, gelden er andere regels. Dat blijkt wel uit zinnen als:| de gevolgen ervan;| ik kan er de gevolgen niet van overzien; 60| het zicht erop;| het verlangen ernaar. In z’n situatie staat het achter het zelfstandige naamwoord. Meestal in zijn geheel, en bij splitsing toch minstens het tweede stuk. Er zijn nog andere gevallen, die het beeld ingewikkelder maken, maar het algemene patroon is duidelijk: als ervoor, erop, ernaar en soortgenoten afhangen van een werkwoord, staan ze er meestal direct vóór; als ze afhangen van een zelfstandig naamwoord, staan ze erachter. Met deze kennis gewapend keren we terug naar de zinnen over het bleke wezentje Tom Poes. Zorg dragen of zorgdragen? Tochisdekwestienognietmeteenopgelost.Wantwatisindezezinnen het werkwoord? In de zin zoals ik die zeggen zou: er zorg voor draagt, is draagt het werkwoord en het tweede stuk van het gesplitste ervoor staat er inderdaad pal voor. Of beter gezegd, het staat keurig achter het zelfstandige naamwoord zorg. Precies volgens de algemene regel van het Nederlands. Maar in de zin van Wolkers? Als we zorgdragen als het werkwoord opvatten, dan staat ook bij Wolkers het tweede stuk van het gesplitste ervoor pal voor het werkwoord in ervoor zorg draagt (ook al zouden we het dan beter aaneenschrijven: ervoor zorgdraagt). Met andere woorden, beide volgordes zijn overeenkomstig de (zelfde!) regels van het Nederlands; alleen wordt er kennelijk uitgegaan van een verschillend werkwoord: bij Wolkers van zorgdragen, en bij mij van dragen plus het zelfstandige naamwoord zorg. Het ziet ernaar uit dat er op dit punt dus niets verandert in de volgorderegels van het Nederlands, maar wel bij het werkwoord zorg(...) dragen. In welke richting gaat die verandering? Is zorg + dragen bezig tot zorgdragen te worden? Of is het andersom, en valt zorgdragen uiteen in zorg + dragen? Kijk, die vraag is al een stuk eenvoudiger te beantwoorden. Zonder twijfel is het het eerste scenario: de oorspronkelijke combinatie 61...