Doodgewone woorden: NS-taal en de Shoah

Hoofdstuk 4

199 Hoofdstuk 4 Cognitieve dissonantie: de theorie Weinigsociaal-wetenschappelijketheorieënvertrekkenvanzo’neenvoudige basisstelling en hebben tezelfdertijd zo’n complexe concrete uitwerking en zo’n omvattend verklarend potentieel als de cognitieve dissonantietheorie (CDT). Lepper en Schulz, die er een artikel aan wijdden in de MIT encyclopedia of the cognitive sciences, omschreven haar als “veruit de meest vooraanstaande van verscheidene sociaalpsychologische theorieën die gebaseerd zijn op de premisse dat mensen consistentie nastreven in hun opvattingen, houdingen en handelingen”. Robert Wicklund prees de theorie voor haar “blijvende impact op het sociaalpsychologisch denken” en vestigde de aandacht op de concrete toepassingen ervan in de marketing, de politiek, de godsdienst en de rechtspraak. En ook J. Campbell, die zich bewust was van de uiteenlopende interpretaties waartoe de theorie aanleiding gaf, bracht in herinnering dat “de postulering van cognitieve mechanismen een wezenlijke impact heeft gehad op de verruiming van het wetenschappelijke onderzoeksveld”.1 Zelfs een notoir criticus als Daryl Bem, verbonden aan het Carnegie Institute of Technology, stelde vast dat in de tien jaar na de ontwikkeling van de theorie, ondanks de ruime interesse die er onmiddellijk voor rees, “geen enkel alternatief voor de cognitieve dissonantietheorie werd voorgesteld , dat zowel de belangrijkste fenomenen omvat als de secundaire onderzoekspatronen verklaart die uit bijkomende experimenten zijn tevoorschijn gekomen maar die niet door de theorie worden ondersteund”.2 In een overzichtsbijdrage, die bijna veertig jaar na de eerste publicatie van de cognitieve dissonantietheorie verscheen, benadrukten Brewer en 1 Lepper en Schulz, “Cognitive dissonance.” The MIT encyclopedia of the cognitive sciences , 233-234; Wicklund, “Cognitive dissonance theory.” IEPPPN, 201-204; Campbell , “Cognitive dissonance.” EP, 235-236. 2 Bem, “Self-perception. An alternative interpretation of cognitive dissonance phenomena .” PRv, 183. doodgewone_woorden_26052010.indd 199 26/05/10 10:22 200 Deel 2 - Semantische entropie en cognitieve dissonantie Crano niet enkel dat geen van de alternatieve theorieën erin was geslaagd de basisstellingen van de CDT te ontkrachten, maar wezen ze ook op de bruikbare praktische toepassingen van de theorie in de geneeskunde, de gezondheidszorg en het milieubeheer (wie gedwongen wordt zware intellectuele inspanningen te leveren om te mogen deelnemen aan een vermageringskuur verliest meer – en duurzamer – gewicht dan personen waarvan die inspanning niet wordt geëist; wie bij wet verplicht wordt afval te sorteren, neemt nadien een positievere houding aan tegenover milieuproblemen dan wie daar niet toe wordt verplicht).3 Een bescheiden hypothese, die aanleiding gaf tot een meer uitgewerkte theorie, werd in 1956 voor het eerst geformuleerd door een 37-jarige professor psychologie aan de universiteit van Minnesota, Leon Festinger. Festinger was een kleine, gedrongen man, een kettingroker, een lesgever waarvoor veel studenten “zo bang waren dat ze geen college bij hem wilden volgen”, maar ook – althans volgens het getuigenis van zijn pupil, Elliot Aronson – een genie, “het enige genie dat ik ooit ben tegengekomen”.4 Festinger liet in 1954 een wetenschappelijk team infiltreren in een Amerikaanse sekte, die lokale bekendheid verwierf onder de naam The Seekers. In een plaatselijke krant had de religieuze groep de komst van een reuzenvloedgolf voorspeld, die de wereld op 21 december eerstkomende zou verzwelgen. Enkel de gelovigen, zo kondigde ze aan, zouden door de tussenkomst van vliegende schotels aan de totale vernietiging ontkomen. Na de falsificatie van zulke concrete voorspelling zou men een massale geloofsafval en misschien zelfs de ontbinding van de sekte verwachten. Of zoals essayist Ronald Wright het verwoordde: “Vroeg of laat komt aan het licht dat het verbond tussen de heerser en de hemel een illusie of een leugen is. Dan worden de tempels geplunderd, de standbeelden neergehaald, de barbaren verwelkomd, en dan ziet men de keizer nog één keer zonder kleren, vluchtend door een paleisraam.”5 Maar dat is precies het tegengestelde van wat Festingers waarnemers vaststelden: ná 21 december – toen een wereldramp klaarblijkelijk was uitgebleven – namen 3 Brewer en Crano, Social psychology, 81-104. 4 Slater, De box van Skinner, 139. 5 Wright, Kleine geschiedenis van de vooruitgang, 93. doodgewone_woorden_26052010.indd 200 26/05/10 10:22 201 Cognitieve dissonantie: de theorie de bekeringsijver, de geloofsovertuiging en het in de openbaarheid treden van de sekte toe.6 Hoe kon men die vreemde wending verklaren? Festinger postuleerde een mentale spanning, veroorzaakt door twee niet-overeenstemmende cognities, waarvoor elk individu een aanvaardbare oplossing zoekt door het bijsturen van één van de twee cognities: “Twee opinies of opvattingen of elementen van kennis zijn dissonant wanneer ze niet samen passen – i.e. als ze inconsistent zijn of, enkel rekening houdend met deze...