Doodgewone woorden: NS-taal en de Shoah

Hoofdstuk 2

179 Hoofdstuk 2 Ideologie als raamwerk voor de organische leugen De organische leugen maakt een bijsturing van het concept ‘ideologie’ noodzakelijk. Sinds het eerste gebruik van de term, in de late achttiende eeuw, werd hij met een veelheid aan negatieve connotaties beladen: de ideologie was de sfeer van het onware, van het bedrog, de onrealistische hersenspinsels, en vooral ook van de abstracte keurslijven en de maatschappelijke dwang.1 Napoleon gebruikte het begrip om er de ‘naïeve’ sensationalisten mee aan te duiden, die meenden dat het ideale politieke bestel niet op macht en vorstelijke willekeur berustte, maar op wat de waarneming aan de rede dicteerde; voor Marx en Engels waren ideologieën instrumenten in handen van de heersende klasse, waarmee doelbewust een vals bewustzijn en een zekere inertie bij de arbeidersmassa’s werd gecreëerd; Freud, de andere grootmeester van de argwaan, omschreef ze als door het Über-Ich opgelegde en door het Ich geïnternaliseerde voorschriften, ter controle van de driften van het Es. Zelfs in de meer moderne ideologiebegrippen zijn het onware en dwingende karakter van de ideologie nog steeds dominant aanwezig. De nadruk wordt daarbij gelegd op het ‘systeem’, dat – weliswaar moeilijk aan te wijzen, maar niettemin theoretisch onweerlegbare – grenzen heeft, waarbuiten het individu zich nog nauwelijks kan begeven, zodat hij quasiwilloos overgeleverd is aan wat de ideologie hem voorschrijft. De marxistische filosoof Louis Althusser definieerde een ideologie als “de imaginaireverhoudingvanhetindividutotzijnreëlebestaansvoorwaarden”, waarbij die denkbeeldige verhouding vooral door de socio-economische onderbouw werd bepaald.2 Niet-marxistische denkers benadrukten dat ideologieën de waarheid onrecht aandoen door te selecteren, interpreteren 1 Voor een overzicht, zie: Rejai, “Ideology.” DHI, 552-559. 2 Althusser, “Idéologies et appareils idéologiques d’Etat.” In: Althusser, ed. Positions, 67125 (citaat p. 101). doodgewone_woorden_26052010.indd 179 26/05/10 10:22 180 Deel 2 - Semantische entropie en cognitieve dissonantie of vervalsen; dat hun morele imperatieven grote overtuigingskracht hebben en dat ze onder het mom van wetenschappelijke correctheid bestaande tegenstellingen versluieren.3 In de vigerende analyses gaat elke actie dus uit van de abstracte, overkoepelende ideologie, terwijl het concrete individu aan de basis haar dwingende regels enkel passief kan ondergaan. Ruimere perspectieven openen zich echter, indien ideologieën niet uitsluitend beschouwd worden als culturele dwangsystemen, maar als pre-existerende denkkaders, die aan elk individu de mogelijkheid geven weinig aantrekkelijke cognities, moeilijk te verdedigen gedragspatronen of onaanvaardbare overtuigingen aanvaardbaar, verdedigbaar en aantrekkelijk te maken – anders geformuleerd, mentale stafkaarten die ruimte voorzien voor ongemarkeerde, alternatieve sluipwegen. Op het meest elementaire niveau kan een ideologie voorgesteld worden als een functie van twee verschillende variabelen: die van het denken en die van het handelen. Sommige ideologieën hanteren zeer strikte regels met betrekking tot wat hun leden mogen en moeten doén: het maximale toegelaten aantal stappen op de sjabbat (jodendom), de specifieke organisatie van de landbouwproductie (communisme), de voorschriften met betrekking tot de rituele zelfdoding (het Japanse shogunaat), of het gebruik van moderne communicatiemedia en geavanceerde transportmiddelen (de Amish). Sommige ideologieën gaan (ook) domeinen van het denken afbakenen en die aan een strikte regelgeving onderwerpen: het Amerikaanse neofundamentalisme , dat – in de optiek van de Bulgaarse filosoof Tzvetan Todorov – van de verspreiding van de liberale democratie een goddelijke zending heeft gemaakt,4 het feminisme en de ecologie, met hun specifieke leidraden voor hoe sociale relaties moeten worden gedacht, en het racisme, dat het goede en het slechte tot een biologische (en dus materiële) basis heeft herleid, maar de economie en het voortbestaan van de planeet – materiële topics bij uitstek – nauwelijks in zijn denkpatronen heeft opgenomen. Ideologieën kunnen zich qua domein dus vrij omvattend manifesteren (het christendom en de liberale vrijemarkteconomie), terwijl andere meer bescheiden inhoudelijke claims hebben (de romantiek, die het nationale prefereerde boven het universele, heeft de sfeer van het rationele nooit 3 Goodwin, Using political ideas, 17-30. 4 Todorov, De nieuwe wereldwanorde, hoofdstuk 2. doodgewone_woorden_26052010.indd 180 26/05/10 10:22 181 Ideologie als raamwerk voor de organische leugen bezet); sommige laten weinig ruimte voor afwijkend denken en handelen (de Wahhabitische variant van de islam), andere, zoals het taoïsme, hebben systemen waarin een veelheid van tegengestelden vrij en ongestoord met elkaar kunnen interageren. Ideologieën krijgen vorm door de aanhangers die ze verdedigen. Als het handelen zo sterk aan banden wordt gelegd dat het gebrek aan individuele vrijheid als belemmering wordt ervaren, dan neemt de kans op forum shopping toe: mensen gaan op zoek naar regelsystemen...